
Zgodnie z międzynarodową definicją, odleżyna jest miejscowym uszkodzeniem skóry i/lub głębszej tkanki (nawet mięśni i kości) ze zmianami martwiczymi. W początkowym stadium może to być jedynie zaczerwienienie, które bardzo szybko przekształca się w bolesną i trudno gojącą się ranę, ze stanem zapalnym i ropnym wysiękiem [2]. Ze względu na to, iż odleżyny powstają w miejscu, w którym utrzymuje się stały nacisk na skórę, to można wyróżnić określone obszary, które charakteryzują się największym ryzykiem ich pojawienia się. Należą do nich kość krzyżowa i ogonowa, pięty i boczne brzegi stóp, łokcie, łopatki, żebra, tył głowy, okolice krocza i kręgosłup [3].
Czynniki ryzyka
Stwierdzenie obecności czynników ryzyka pomaga podjąć decyzję o odpowiedniej profilaktyce, zapobiegającej rozwojowi zmian. Wyróżniamy dwie ich podstawowe grupy [1,3]:
Zależne od stanu pacjenta: • brak lub niewystarczająca ilość ruchu • zaburzenia stanu odżywienia • niedostateczne nawodnienie • stany patologiczne układu krążenia • choroby wyniszczające • zaawansowany wiek • zakażenia • nietrzymanie moczu i stolca • stosowane leki (chemioterapia, sterydoterapia) • zaburzenia świadomości • gorączka • zły stan ogólny • zły stan skóry | Niezależne od stanu pacjenta: • siły mechaniczne (tarcie, ucisk) • wilgotność i temperatura otoczenia • nieodpowiednia pościel i odzież • brak zaopatrzenia ortopedycznego • zła pielęgnacja (np. podrażniające preparaty) |
Stopień zaawansowania zmian
Nasilenie zmian klasyfikuje się w oparciu o międzynarodową skalę Torrance’a, według której wyróżnia się V stopni choroby [3,4]:
Stopień I
zaczerwienienie, które blednie po uciśnięciu palcem (mikrokrążenie nie jest uszkodzone).
Stopień II
zaczerwienie nieblednące pod wpływem ucisku, pojawia się uszkodzenie mikrokrążenia, może dodatkowo dojść do uszkodzenia naskórka oraz rozwoju pęcherzy i bólu.
Stopień III
uszkodzeniu ulegają wszystkie warstwy skóry aż do tkanki podskórnej. Rana otoczona jest rumieniem i obrzękiem, jej dno wypełnia żółta tkanka martwicza.
Stopień IV
uszkodzenie obejmuje również tkankę podskórną, dno rany może pokrywać martwica
Stopień V
martwica dotyczy głębszych warstw – powięzi i mięśni, a nawet kości i stawów. Rana wypełniona jest rozpadającą się tkanką.
Profilaktyka i prawidłowa pielęgnacja
Obserwacje wykazują, że prawidłowe postępowanie profilaktyczne pozwala na uniknięcie pojawienia się odleżyn aż u 80% pacjentów z grupy ryzyka [2]. Do podstawowych zasad profilaktyki zaliczamy [2,3]:
• stałą kontrolę i odpowiednią pielęgnację skóry – stosowanie kosmetyków natłuszczających, higiena miejsc narażonych na kontakt z moczem i kałem, delikatne osuszanie, oklepywanie celem poprawy ukrwienia (hartowanie skóry)
• częste zmiany pozycji (co dwie godziny) oraz fizjoterapię
• zmniejszenie nacisku na obszary narażone (specjalne zaopatrzenie ortopedyczne np. materace przeciwodleżynowe, pościel idealnie zaścielona – bez żadnych załamań)
• prawidłowe odżywienie oraz nawodnienie – odpowiednia podaż kalorii, kwasów omega, witaminy B12, żelaza, cynku, witamin A i C oraz duże ilości białka zwierzęcego
Kluczowa jest pielęgnacja skóry. U pacjentów z grupy ryzyka należy używać mydeł o kwaśnym pH oraz wody w temperaturze skóry. Po myciu ciało należy lekko osuszyć, ale nie pocierać. Nadmiernie przesuszoną skórę należy intensywnie nawilżać odpowiednimi kosmetykami, używać bawełnianej bielizny, regularnie wymieniać pampersy (jeśli takowe są w użyciu) [1]. Warto również wybierać produkty do pielęgnacji stworzone z myślą o redukowaniu ryzyka rozwoju odleżyn. Preparatem takim jest PC30 V, który dzięki zawartości 1,3-butandiolu wzmacnia skórę, zwiększając jej odporność na uszkodzenia. W swoim składzie zawiera również wyciąg z kwiatu rumianku, który odpowiada za działanie przeciwzapalne i antyseptycznie, alantoinę przyspieszającą procesy regeneracji i pobudzającą ziarninowanie, a także dekspantenol, który znosi uczucie napięcia skóry, wygładza i nawilża naskórek. Dodatkowo preparat ten zawiera wyciąg z nasion kasztanowca, który działa przeciwobrzękowo, ale przede wszystkim wzmacniająco na naczynia krwionośne, a więc przyczynowo w odniesieniu do patofizjologii rozwoju odleżyn. PC30 V charakteryzuje się lekką, nietłustą konsystencją, jest przezroczysty, a więc pozwala na kontrolę miejsca zagrożonego odleżynami, pozostawia przyjemny zapach, szybko się wchłania nie zatykając porów.
Proces leczenia odleżyn
Proces i sposoby leczenia odleżyny zależą od wielu czynników. Podstawową zasadą jest ocena zaawansowania zmian oraz stanu pacjenta [5]. Zwykle wprowadza się postępowanie wielokierunkowe, które obejmuje między innymi odpowiednią dietę, rehabilitację, fizykoterapię, ewentualną antybiotykoterapię oraz leczenie miejscowe rany (przy pomocy specjalistycznych opatrunków), a także, jeśli to niezbędne, leczenie przeciwbólowe.
Dokładne postępowanie od strony technicznej określają wytyczne Polskiego Towarzystwa Leczenia Ran z 2015 roku. Zaleca się następującą kolejność [1]:
1. mycie skóry
2. przemycie rany (lawaseptyka – NaCl)
3. oczyszczanie (ewentualne opracowanie chirurgiczne martwicy)
4. ponowne przemycie rany (lawaseptyka – NaCl)
5. odkażenie rany (antyseptyka – oktenidyna)
6. stosowanie opatrunku na ranę i ewentualnie opatrunku wtórnego
Opatrunki specjalistyczne
Najważniejszym elementem leczenia miejscowego jest zastosowanie opatrunku specjalistycznego. Powinien on spełniać podstawowe cechy [6]:
• utrzymywać wilgotne środowisko w łożysku rany
• regulować nadmiar wydzieliny dzięki odpowiednio dobranej chłonności
• nie przylegać do powierzchni rany
• chronić ranę przed dostaniem się drobnoustrojów
• być nietoksyczny i hipoalergiczny
• utrzymywać prawidłową temperaturę
Wyboru odpowiedniego rodzaju opatrunku, spośród wielu dostępnych na rynku, można dokonać na podstawie wielkości i głębokości rany, obecności wysięku, martwicy czy też zakażenia (Tab. 1).
Tab. 1 Klasyfikacja opatrunków z zależności od wskazań do zastosowania [7,8]
Typ opatrunku | WSKAZANE | Przykłady produktów handlowych |
Błony półprzepuszczalne | Odleżyny I i II stopnia z małym wysiękiem, bez zakażenia | Suprasorb F, Bioclusive, Hydrofilm roll, Medisorb F, Tegaderm |
Hydrokoloidy | Odleżyny II-IV stopnia, z małym wysiękiem, bez zakażenia | Medisorb H, Comfeel, Granuflex, Tegasorb |
Hydrożele | Odleżyny z martwicą, z małym wysiękiem lub suche | AquaGEL, Nu-Gel, Granugel |
Dekstranomery | Odleżyny o średnim i dużym wysięku, rany zainfekowane | Acudex, Debrisan |
Gąbki poliuretanowe | Odleżyny o średnim i dużym wysięku, oczyszczone rany głębokie, ale bez czarnej martwicy | Allevyn, Biatain, Medisorb |
Opatrunki alginianowe | Odleżyny o średnim i silnym wysięku, ropiejące | Medisorb A, Sorbalgon, Algisite M, Kaltogel, Kaltostat, Suprasorb |
Hydrowłókna | Rany skolonizowane przez bakterie lub zagrożone infekcją, rany ze średnią i dużą ilością wydzieliny | Aquacel |
Opracowała mgr. farm Iwona Napierała
Piśmiennictwo:
1. Szewczyk A, Budynek M. Odleżyny – podstawowe informacje. Mojarana.pl; http://www.dlaspecjalistow.mojarana.pl/pl/a/poradnik-odlezyny-podstawowe… (data wejścia 3-05-2018)
2. Mraz MA i in. Odleżyny – przyczyny i profilaktyka. Acta Bio-Optica et Informatica Medica 2009; 4: 344-345
3. Wysokiński P, Świeszczak K. Odleżyny jako istotny problem w opiece i rehabilitacji pacjenta unieruchomionego. Horyzonty współczesnej fizjoterapii: 195-211
4. Kurpas D, Wojtal M. Rany przewlekłe w praktyce lekarza rodzinnego – zasady terapii i pielęgnacji. Terapia 2012; 3: 60-66
5. Sopata M i in. Odleżyny – profilaktyka i nowoczesne metody leczenia zachowawczego (cz. 2). Zakażenia 2008; 5: 82-90
6. Tylus D. I in. System opatrywania ran. Medi. Forum Opieki Długoterminowej 2012: 36-38
7. Iwanek K. Zasady stosowania środków opatrunkowych i antyseptycznych. Opieka farmaceutyczna. Lek w Polsce 2015; 6-7: 16-26
8. Jagielski D, Jagielska A. Opatrunki specjalistyczne stosowane w opiece paliatywnej. Medycyna Paliatywna w Praktyce 2008; 2: 48-52