Zakażenia oraz związane z nimi stany zapalne jamy ustnej i gardła wywoływane są najczęściej przez bakterie lub wirusy, ale przyczyną infekcji w tym regionie mogą być również grzyby lub pierwotniaki. Mając wiedzę na temat możliwych przyczyn i objawów tych chorób możemy zastosować odpowiedni sposób leczenia.

JAMA USTNA – PRAWDZIWA „MIESZANKA KULTUROWA”

Błona śluzowa jamy ustnej i gardła pokryta jest tzw. biofilmem, w skład którego wchodzi nawet do 700 gatunków mikroorganizmów [1]. Pierwotnie jałowa okolica jamy ustnej i gardła kolonizowana jest pierwszy raz przez mikroorganizmy podczas porodu, a następnie w wieku noworodkowym i dziecięcym kształtuje się w niej stopniowo stan równowagi biologicznej między gospodarzem a drobnoustrojami [1].

Największą grupę drobnoustrojów zamieszkujących jamę ustną i gardło stanowią bakterie. Najpierw jamę ustną zasiedlają bakterie tlenowe, m.in. z rodzaju Staphylococcus, Streptococcus i Haemophilus. Z upływem czasu organizm człowieka ma kontakt z coraz większą ilością mikroorganizmamów, a to powoduje zmiany mikroflory jamy ustnej, i przewagę bakterii beztlenowych z rodzaju Veillonella sp. i Prevotella melaninogenica [1,2].

W skład flory fizjologicznej jamy ustnej i gardła wchodzą także grzyby. Mimo, że są mniej liczne niż bakterie, to również mogą wywoływać stany chorobowe o dokuczliwych objawach, które wymagają ukierunkowanego leczenia. Największą grupę wśród grzybów stanowią grzyby drożdżopodobne z rodzaju Candida, a zwłaszcza Candida albicans, Candida glabrata, Candida tropicalis, Candida krusei [1,3,4]. Bytują na stałe w jamie ustnej i dopiero w sprzyjających warunkach mogą prowadzić do choroby. Najczęściej zasiedlają okolice grzbietu języka oraz błony śluzowej policzków i podniebienia [3].

Flora fizjologiczna jamy ustnej i gardła pełni przede wszystkim funkcję ochrony organizmu przed infekcjami drobnoustrojami chorobotwórczymi dzięki poniższym mechanizmom:

• Zasada współzawodnictwa – bakterie fizjologiczne konkurują z patogenami o miejsce wiązania do receptora na komórkach błony śluzowej – brak naturalnej mikroflory toruje drogę dla czynników chorobotwórczych
• Wytwarzanie substancji o charakterze p/bakteryjnym w stosunku do bakterii chorobotwórczych
• Konkurowanie o składniki odżywcze w obrębie błony śluzowej z mikroorganizmami patogennymi [5,6].

Powyższe działania, wraz z mechanizmami obronnymi organizmu obejmującymi wydzielanie śliny, utrzymywanie odpowiedniego pH czy też złuszczanie się nabłonka stanowią istotne elementy obrony organizmu przed infekcjami i zmianami chorobowymi.

ZAKAŻENIA OPORTUNISTYCZNE

W sprzyjających warunkach mikroorganizmy naturalnie zasiedlające błony śluzowe mogą wywoływać zakażenia w obrębie jamy ustnej lub gardła, nawet jeśli wcześniej brak było jakichkolwiek objawów chorobowych. Stan taki nazywa się zakażeniem oportunistycznym i najczęściej jest skutkiem obniżenia odporności i zaburzeń w składzie biofilmu jamy ustnej i gardła [1,7]. Bezpośrednią przyczyną może być m.in. antybiotykoterapia, która wyjaławia organizm, co sprzyja występowaniu zakażeń grzybiczych w obrębie jamy ustnej [8].

Inne czynniki sprzyjające zakażeniom oportunistycznym to: podeszły wiek (obniżenie odporności, wielochorobowość), podrażnienia i stany zapalne jamy ustnej (w wyniku stosowania aparatów nazębnych lub protez) oraz niektóre choroby ogólnoustrojowe (cukrzyca, niedoczynność tarczycy) [6].

Do czynników ryzyka zakażeń grzybami z rodzaju Candida sp. należą:

• Antybiotykoterapia – zmniejszenie liczby bakterii powoduje zwiększenie kolonizacji grzybami z rodzaju Candida, co zwiększa ryzyko inwazji tkankowej i rozwoju infekcji miejscowej
• Uszkodzenia nabłonka jamy ustnej – n.p. w wyniku źle dopasowanych protez zębowych
• Niedobór żelaza i kwasu foliowego
• Obniżony poziom odporności immunologicznej
• Niedożywienie organizmu
• Choroby metaboliczne (np. cukrzyca) [3,6].

Zakażeń grzybami z rodzaju Candida sp. nie należy lekceważyć – bo nawet z najłagodniejszej postaci zakażenia miejscowego (zwanej potocznie pleśniawką), przy braku leczenia i sprzyjających warunkach może dojść do rozwoju kandydozy uogólnionej, czyli rozprzestrzenienia infekcji na inne organy i narządy [2]. Pleśniawki – kandydoza rzekomobłoniasta – to zmiany zapalne w obrębie jamy ustnej występujące w postaci białego nalotu, po którego zdjęciu z powierzchni błony śluzowej ujawnia się czerwone, krwawiące podłoże. Zmiany są otoczone zdrową błoną śluzową. [9]. Kandydoza zanikowa występuje w postaci ostro odgraniczonej, bolesnej zmiany o czerwonym zabarwieniu, często pojawia się w związku z przyjmowaniem antybiotyków [9]. Kandydozie jamy ustnej może towarzyszyć uczucie dyskomfortu i bólu przy przełykaniu i przyjmowaniu pokarmów [10].

Drożdżaki z rodzaju Candida sp. stanowią najbardziej rozpowszechnioną grupę wśród grzybów zasiedlających i wywołujących zakażenia oportunistyczne w obrębie jamy ustnej i gardła. Zdolność do łatwej i szybkiej kolonizacji zawdzięczają m.in.: umiejętności adhezji do komórek nabłonka, zmienności swojej budowy oraz zdolności do wytwarzania proteaz i fosfolipaz – które usprawniają zjawisko rozpowszechniania grzyba w obrębie gardła [11].

ZAKAŻENIA PIERWOTNIAKOWE

Stanowią one nieduży odsetek infekcji jamy ustnej. Podeszły wiek (i związane z nim zmiany w uzębieniu) oraz niewłaściwa higiena jamy ustnej sprzyjają zwiększeniu kolonizacji pierwotniaków[12].

DOUSTNE ANTYSEPTYKI BŁONY ŚLUZOWEJ

W przypadku zakażeń grzybami bądź pierwotniakami najskuteczniejsze są doustne antyseptyki o szerokim spektrum działania, również p/grzybiczym i p/pierwotniakowym.

Na uwagę zasługuje chlorochinaldol, substancja o działaniu p/grzybiczym, p/pierwotniakowym oraz p/bakteryjnym. Pochodna 8-hydroksychinoliny jest substancją czynną leku Chlorchinaldin i wskazana jest do stosowania w leczeniu zakażeń grzybiczych jamy ustnej i gardła, w tym pleśniawek oraz zakażeń bakteryjnych jamy ustnej i dziąseł [13].

Opracował mgr farm. Mateusz Jabłoński